अलंकार
कुछ विशेष नियमो से बँधे हुए स्वर-समुदाय को अलंकार या पल्टा कहते हैं। किसी विशेष वर्ण-समुदाय अथवा क्रमानुसार तथा नियमबद्ध स्वर समुदायों को अलंकार कहते हैं। अलंकार को पल्टा भी कहकर पुकारते है। अलंकार में आरोही-अवरोही क्रम होते हैं।
शुद्ध स्वर अलंकार
1. अलंकार
(A)
- आरोही – सा, रे, ग, म, प, ध, नि, सां।
- अवरोही – सां, नि, ध, प, म, ग, रे, सा।
(B)
- आरोही – सा सा, रे रे, ग ग, म म, प प, ध ध, नि नि, सां सां।
- अवरोही – सां सां, नि नि, ध ध, प प, म म, ग ग, रे रे, सा सा।
(C)
- आरोही – सा सा सा, रे रे रे, ग ग ग, म म म, प प प, ध ध ध, नि नि नि, सां सां सां।
- अवरोही – सां सां सां, नि नि नि, ध ध ध, प प प, म म म, ग ग ग, रे रे रे, सा सा सा।
(D)
- आरोही – सा सा सा सा, रे रे रे रे, ग ग ग ग, म म म म, प प प प, ध ध ध ध, नि नि नि नि, सां सां सां सां।
- अवरोही – सां सां सां सां, नि नि नि नि, ध ध ध ध, प प प प, म मा म म, ग ग ग ग, रे रे रे रे, सा सा सा सा।
2. अलंकार
(A)
- आरोही – सा रे ग, रे ग म, ग म प, म प ध, प ध नि, ध नि सां।
- अवरोही – सां नि ध, नि ध प, धा प म, प म ग, म ग रे, ग रे सा।
(B)
- आरोही – सा रे ग म, रे ग म प, ग म प ध, म प ध नि, प ध नि सां।
- अवरोही – सां नि ध प, नि ध प म, ध प म ग, प म ग रे, म ग रे सा।
(C)
- आरोही – सा रे ग म प, रे गा म प ध, ग म प ध नि, म प ध नि सां।
- अवरोही – सां नि ध प म, नि ध प म ग, ध प म ग रे, प म ग रे सा।
3. अलंकार
(A)
- आरोही – सा रे, रे ग, ग म, म प, प ध, ध नि, नि सां।
- अवरोही – सां नि, नि ध, ध प, प म, म ग, ग रे, रे सा।
(B)
- आरोही – सासा रेरे, रेरे गग, गग मम, मम पप, पप धध, धध निनि, निनि सांसां।
- अवरोही – सांसां निनि, निनि धध, धध पप, पप मम, मम गग, गग रेरे, रेरे सासा।
(C)
- आरोही – सासासा रेरेरे, रेरेरे गगग, गगग ममम, ममम पपप, पपप धधध, धधध निनिनि, निनिनि सांसांसां।
- अवरोही – सांसांसां निनिनि, निनिनि धधध, धधध पपप, पपप ममम, ममम गगग, गगग रेरेरे, रेरेरे सासासा।
(D)
- आरोही – सासासासा रेरेरेरे, रेरेरेरे गगगग, गगगग मममम, मममम पपपप, पपपप धधधध, धधधध निनिनिनि, निनिनिनि सांसांसांसां।
- अवरोही – सांसांसांसां निनिनिनि, निनिनिनि धधधध, धधधध पपपप, पपपप मममम, मममम गगगग, गगगग रेरेरेरे, रेरेरेरे सासासासा।
4. अलंकार
(A)
- आरोही – सा ग, रे म, ग प, म ध, प नि, ध सां।
- अवरोही – सां ध, नि प, ध म, प ग, म रे, ग सां।
(B)
- आरोही – सासा गग, रेरे मम, गग पप, मम धध, पप निनि, धध सांसां।
- अवरोही – सांसां धध, निनि पप, धध मम, पप गग, मम रेरे, गग सांसां।
(C)
- आरोही – सासासा गगग, रेरेरे ममम, गगग पपप, ममम धधध, पपप निनिनि, धधध सांसांसां।
- अवरोही – सांसांसां धधध, निनिनि पपप, धधध ममम, पपप गगग, ममम रेरेरे, गगग सांसांसां।
(D)
- आरोही – सासासासा गगगग, रेरेरेरे मममम, गगगग पपपप, मममम धधधध, पपपप निनिनिनि, धधधध सांसांसांसां।
- अवरोही – सांसांसांसां धधधध, निनिनिनि पपपप, धधधध मममम, पपपप गगगग, मममम रेरेरेरे, गगगग सांसांसांसां।
5. अलंकार
(A)
- आरोही – सा म, रे प, ग ध, म नि, प सां।
- अवरोही – सां प, नि म, ध ग, प रे, म सा।
(B)
- आरोही – सासा मम, रेरे पप, गग धध, मम निनि, पप सांसां।
- अवरोही – सांसां पप, निनि मम, धध गग, पप रेरे, मम सासा।
(C)
- आरोही – सासासा ममम, रेरेरे पपप, गगग धधध, ममम निनिनि, पपप सांसांसां।
- अवरोही – सांसांसां पपप, निनिनि ममम, धधध गगग, पपप रेरेरे, ममम सासासा।
(D)
- आरोही – सासासासा मममम, रेरेरेरे पपपप, गगगग धधधध, मममम निनिनिनि, पपपप सांसांसांसां।
- अवरोही – सांसांसांसां पपपप, निनिनिनि मममम, धधधध गगगग, पपपप रेरेरेरे, मममम सासासासा।
6. अलंकार
(A)
- आरोही – सा प, रे ध, ग नी, म सां
- अवरोही – सां म, नी ग, ध रे, प सा
(B)
- आरोही – सासा पप, रेरे धध, गग नीनी, मम सांसां
- अवरोही – सांसां मम, नीनी गग, धध रेरे, पप सासा
(C)
- आरोही – सासासा पपप, रेरेरे धधध, गगग नीनीनी, ममम सांसांसां
- अवरोही – सांसांसां ममम, नीनीनी गगग, धधध रेरेरे, पपप सासासा
(D)
- आरोही – सासासासा पपपप, रेरेरेरे धधधध, गगगग नीनीनीनी, मममम सांसांसांसां
- अवरोही – सांसांसांसां मममम, नीनीनीनी गगगग, धधधध रेरेरेरे, पपपप सासासासा
7. अलंकार
(A)
- आरोही – साध रेनी गसां
अवरोही – सांग नीरे धसा
(B)
- आरोही – सासा धध, रेरे नीनी, गग सांसां
अवरोही – सांसां गग, नीनी रेरे, धध सासा
(C)
- आरोही – सासासा धधध, रेरेरे नीनीनी, गगग सांसांसां
अवरोही – सांसांसां गगग, नीनीनी रेरेरेरे, धधध सासासा
(D)
- आरोही – सासासासा धधधध, रेरेरेरे नीनीनीनी, गगगग सांसांसांसां
अवरोही – सांसांसांसां गगगग, नीनीनीनी रेरेरेरे, धधधध सासासासा
8. अलंकार
(A)
- आरोही – सा नी, रेसां
- अवरोही – सां रे, नी सा
(B)
- आरोही – सासा नीनी, रेरेसां
- अवरोही – सांसां रेरे, नीनी सासा
(C)
- आरोही – सासासा नीनीनी, रेरेरेरेसांसां
- अवरोही – सांसांसां रेरेरे, नीनीनी सासासा
(D)
- आरोही – सासासासा नीनीनीनी, रेरेरेरेसांसांसांसां
- अवरोही – सांसांसांसां रेरेरेरे, नीनीनीनी सासासासा
9. अलंकार
(A)
- आरोही – सासां
- अवरोही – सांसा
(B)
- आरोही – सासा सांसां
- अवरोही – सांसां सासा
(C)
- आरोही – सासासा सांसांसां
- अवरोही – सांसांसां सासासा
(D)
- आरोही – सासासासा सांसांसांसां
- अवरोही – सांसांसांसां सासासासा
10. अलंकार
(A)
- आरोही – सा रे ग ग, रे ग म म, ग म प प, म प ध ध, प ध नि नि, ध नि सां सां।
- अवरोही – सां नि ध ध, नि ध प प, ध प म म, प म ग ग, म ग रे रे, ग रे सा सा।
(B)
- आरोही – सा रे गगग, रे ग ममम, ग म पपप, म प धधध, प ध निनिनि, ध नि सांसांसां।
- अवरोही – सां नि धधध, नि ध पपप, ध प ममम, प म गगग, म ग रेरेरे, ग रे सासासा।
(C)
- आरोही – सा रे गगगग, रे ग मममम, ग म पपपप, म प धधधध, प ध निनिनिनि, ध नि सांसांसांसां।
- अवरोही – सां नि धधधध, नि ध पपपप, ध प मममम, प म गगगग, म ग रेरेरेरे, ग रे सासासासा।
11. अलंकार
(A)
- आरोही – सा रेऽ, रे गाऽ, गा मऽ, म पऽ, प धाऽ, धा निऽ, नि सांऽ
- अवरोही – सां निऽ, नि धाऽ, धा पऽ, प मऽ, म गाऽ, गा रेऽ, रे साऽ
(B)
- आरोही – सा रेरे, रे गग, ग मम, म पप, प धध, ध निनि, नि सांसां।
- अवरोही – सां निनि, नि धध, ध पप, प मम, म गग, ग रेरे, रे सासा।
(C)
- आरोही – सा रेरेरे, रे गगग, ग ममम, म पपप, प धधधा, ध निनिनि, नि सांसांसां।
- अवरोही – सां निनिनि, नि धधध, ध पपप, प ममम, म गगग, ग रेरेरे, रे सासासा।
(D)
- आरोही – सा रेरेरेरे, रे गगगग, ग मममम, म पपपप, प धधधध, ध निनिनिनि, नि सांसांसांसां।
- अवरोही – सां निनिनिनि, नि धधधध, ध पपपप, प मममम, म गगगग, ग रेरेरेरे, रे सासासासा।
12. अलंकार
(A)
- आरोही – सारे सारे सा ऽ, रेग रेग रे ऽ, गम गम ग ऽ, मप मप म ऽ, पध पध प ऽ, धनि धनि ध ऽ, निसां निसां नि ऽ, सांरें सांरें सां ऽ
- अवरोही – सांनि सांनि सां ऽ, निध निध नि ऽ, धप धप ध ऽ, पम पम प ऽ, मग मग म ऽ, गरे गरे ग ऽ, रेसा रेसा रे ऽ, सानि़ सानि़ सा ऽ,
(B)
- आरोही – सारे सारे सासा, रेग रेग रेरे, गम गम गग, मप मप मम, पध पध पप, धनि धनि धध, निसां निसां निनि, सांरें सांरें सांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि सांसां, निध निध निनि, धप धप धध, पम पम पप, मग मग मम, गरे गरे गग, रेसा रेसा रेरे, सानि़ सानि़ सासा।
(C)
- आरोही – सारे सारे सासासा, रेग रेग रेरेरे, गम गम गगग, मप मप ममम, पध पध पपप, धनि धनि धधध, निसां निसां निनिनि, सांरें सांरें सांसांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि सांसांसां, निध निध निनिनि, धप धप धधध, पम पम पपप, मग मग ममम, गरे गरे गगग, रेसा रेसा रेरेरे, सानि़ सानि़ सासासा।
(D)
- आरोही – सारे सारे सासासासा, रेग रेग रेरेरेरे, गम गम गगगग, मप मप मममम, पध पध पपपप, धनि धनि धधधध, निसां निसां निनिनिनि, सांरें सांरें सांसांसांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि सांसांसांसां, निध निध निनिनिनि, धप धप धधधध, पम पम पपपप, मग मग मममम, गरे गरे गगगग, रेसा रेसा रेरेरेरे, सानि़ सानि़ सासासासा।
13. अलंकार
(A)
- आरोही – सारे सारे ग ऽ, रेग रेग म ऽ, गम गम प ऽ, मप मप ध ऽ, पध पध नि ऽ, धनि धनि सां ऽ।
- अवरोही – सांनि सांनि ध ऽ, निध निध प ऽ, धप धप म ऽ, पम पम ग ऽ, मग मग रे ऽ, गरे गरे सा ऽ।
(B)
- आरोही – सारे सारे गग, रेग रेग मम, गम गम पप, मप मप धध, पध पध निनि, धनि धनि सांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि धध, निध निध पप, धप धप मम, पम पम गग, मग मग रेरे, गरे गरे सासा।
(C)
- आरोही – सारे सारे गगग, रेग रेग ममम, गम गम पपप, मप मप धधध, पध पध निनिनि, धनि धनि सांसांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि धधध, निध निध पपप, धप धप ममम, पम पम गगग , मग मग रेरेरे, गरे गरे सासासा।
(D)
- आरोही – सारे सारे गगगग, रेग रेग मममम, गम गम पपपप, मप मप धधधध, पध पध निनिनिनि, धनि धनि सांसांसांसां।
- अवरोही – सांनि सांनि धधधध, निध निध पपपप, धप धप मममम, पम पम गगगग , मग मग रेरेरेरे, गरे गरे सासासासा।
14. अलंकार
(A)
- आरोही – सारे गऽ, रेग मऽ, गम पऽ, मप धऽ, पध निऽ, धनि सांऽ
- अवरोही – सांनि धऽ, निध पऽ, धप मऽ, पम गऽ, मग रेऽ, गरे साऽ
(B)
- आरोही – सारे गग, रेग मम, गम पप, मप धध, पध निनि, धनि सांसां
- अवरोही – सांनि धध, निध पप, धप मम, पम गग, मग रेरे, गरे सासा
(C)
- आरोही – सारे गगग, रेग ममम, गम पपप, मप धधध, पध निनिनि, धनि सांसांसां
- अवरोही – सांनि धधध, निध पपप, धप ममम, पम गगग, मग रेररेरे, गरे सासासा
(D)
- आरोही – सारे गगगग, रेग मममम, गम पपपप, मप धधधध, पध निनिनिनि, धनि सांसांसांसां
- अवरोही – सांनि धधधध, निध पपपप, धप मममम, पम गगगग, मग रेरेरेरे, गरे सासासासा
15. अलंकार
(A)
- आरोही – ग सा, म रे, प ग, ध म, नि प, सां ध, रें नी, गं सां
- अवरोही – ध सां, प नि, म ध, ग प, रे म, सा ग, नी़ रे, ध़ सा
(B)
- आरोही – गग सासा, मम रेरे, पप गग, धध मम, निनि पप, सांसां धध, रेंरें नीनी, गंगं सांसां
- अवरोही – धध सांसां, पप निनि, मम धध, गग पप, रेरे मम, सासा गग, नी़नी़ रेरे, ध़ध़ सासा
(C)
- आरोही – गगग सासासा, ममम रेरेरे, पपप गगग, धधध ममम, निनिनि पपप, सांसांसां धधध, रेंरेंरें नीनीनी, गंगंगं सांसांसां
- अवरोही – धधध सांसांसां, पपप निनिनि, ममम धधध, गगग पपप, रेरेरे ममम, सासासा गगग, नी़नी़नी़ रेरेरे, ध़ध़ध़ सासासा
(D)
- आरोही – गगगग सासासासा, मममम रेरेरेरे, पपपप गगगग, धधधध मममम, निनिनिनि पपपप, सांसांसांसां धधधध, रेंरेंरेंरें नीनीनीनी, गंगंगंगं सांसांसांसां
- अवरोही – धधधध सांसांसांसां, पपपप निनिनिनि, मममम धधधध, गगगग पपपप, रेरेरेरे मममम, सासासासा गगगग, नी़नी़नी़नी़ रेरेरेरे, ध़ध़ध़ध़ सासासासा
16. अलंकार
गसा मरे पग धम निप सांध
धसां पनि मध गप रेम साग
मसा परे धग निम सांप
पसां मनि गध रेप साम
पसा धरे निग सांम
मसां गनि रेध साप
धसा निरे सांग
गसां रेनि साध
निसा सांरे
रेसां सानि
सासां
सांसा
17. अलंकार
आरोही-
सा रे रे सा
रे ग ग रे
ग म म ग
म प प म
प ध ध प
ध नि नि ध
नि सां सं नि
सां रें रें सां
अवरोही –
सां नि नि सां
नि ध ध नि
ध प प ध
प म म प
म ग ग म
ग रे रे ग
रे सा सा रे
सा नि़ नि़ सा
18. अलंकार
आरोही-
सा रे ग, ग रे सा
रे ग म, म ग रे
ग म प, प म ग
म प ध, ध प म
प ध नि, नि ध प
ध नि सां, सां नि ध
नि सां रें, रें सं नि
सां रें गं, गं रें सां
अवरोही –
सां नि ध, ध नि सां
नि ध प, प ध नि
ध प म, म प ध
प म ग, ग म प
म ग रे, रे ग म
ग रे सा, सा रे ग
रे सा नि़, नि़ सा रे
सा नि़ ध़, ध़ नि़ सा
19. अलंकार
आरोही-
सा
सा रे सा
सा रे ग रे सा
सा रे ग म ग रे सा
सा रे ग म प म ग रे सा
सा रे ग म प ध प म ग रे सा
सा रे ग म प ध नि ध प म ग रे सा
सा रे ग म प घ नि सां नि ध प म ग रे सा
अवरोही –
सां
सां नि सां
सां नि ध नि सां
सां नि ध प ध नि सां
सां नि ध प म प ध नि सां
सां नि ध प म ग म प ध नि सां
सां नि ध प म ग रे ग म प ध नि सां
सां नि ध प म ग रे सा रे ग म प ध नि सां
FAQ
संगीत में अलंकार वे संगीतिक उपकरण होते हैं जो संगीत को सुंदर और विस्तृत बनाने में मदद करते हैं। ये अलग-अलग प्रकार के संगीतिक पैटर्न, फ्रेज़, और तकनीक होते हैं जो संगीत में रुचि और गहराई को भरते हैं। अलंकार संगीत में रंग और लय को वृद्धि देते हैं, और संगीत के गायन, वादन, या नृत्य को अधिक सजीव बनाते हैं। ये प्रमुख रूप से राग, ताल, और लय पर आधारित होते हैं, और संगीत की रचना और प्रस्तुति को समृद्ध बनाते हैं।
- संगीत अलंकार कई प्रकार के होते हैं, जैसे कि मुर्च्छना, कंदरा, तिरिपाना, मंद्र, तान, अंधोलित, और रोमांचक अलंकार।
- संगीत अलंकार का मुख्य उद्देश्य संगीत को रंगीन और संगीतिकता से भरपूर बनाना होता है। ये संगीत को गहराई और रूचिकर बनाते हैं।
- संगीत अलंकार का अध्ययन संगीत विद्यालयों या गुरुकुलों में किया जा सकता है, या स्वयं संगीतकारों या गायकों के द्वारा भी सीखा जा सकता है।
- संगीत अलंकार संगीत को समृद्ध, आकर्षक, और अद्वितीय बनाते हैं। ये संगीत को रसगुलाना और सुंदर बनाते हैं, और श्रोताओं को आकर्षित करने में सहायक होते हैं।